Ο όρος μη λειτουργικά (ή μη εκκριτικά) υποφυσιακά αδενώματα (nonfunctioning pituitary adenomas-NFPA) αφορά αδενώματα της υπόφυσης τα οποία χαρακτηρίζονται από την απουσία κλινικών σημείων και συμπτωμάτων ορμονικής υπερέκκρισης. Η συχνότητα εμφάνισης των υποφυσιακών αδενωμάτων στο γενικό πληθυσμό είναι 10% , ενώ σε μετα-ανάλυση νεκροτομικών και ακτινολογικών μελετών το ποσοστό αυτό ανέρχεται στο 16,7%. Τα μη λειτουργικά αδενώματα αποτελούν τα δεύτερα συχνότερα αδενώματα της υπόφυσης μετά τα προλακτινώματα, περίπου 14-28% του συνόλου των υποφυσιακών αδενωμάτων, αν και δεδομένα από χειρουργικές σειρές ανεβάζουν το ποσοστό αυτό στο 50%. Όσον αφορά το μέγεθος, το 50% των υποφυσιακών μικροαδενωμάτων είναι μη εκκριτικά, σε αντίθεση με το 80% των μακροαδενωμάτων. Σε ποσοστό 80-90% τα μακροαδενώματα χαρακτηρίζονται από υπερεφιππιακή επέκταση. Τα μη εκκριτικά αδενώματα είναι γενικά συχνότερα στις γυναίκες (60-67%) και η μέση ηλικία διάγνωσης ποικίλει από 40-60 έτη.
Τα μη-λειτουργικά υποφυσιακά μικροαδενώματα περιορίζονται στο τουρκικό εφίππιο, είναι ασυμπτωματικά και ανακαλύπτονται τυχαία σε έλεγχο για μη-υποφυσιακή πάθηση (pituitary incidentalomas).
Γενικά το 20-40% των μη λειτουργικών αδενωμάτων ανακαλύπτονται τυχαία. Τα σημεία και συμπτώματα των ασθενών με μακροαδένωμα έχουν σχέση με την πίεση των γειτονικών ιστών από τον όγκο.
Τα κύρια ενοχλήματα είναι κεφαλαλγίες (40-60%), διαταραχές οπτικών πεδίων (στο 55-60% του συνόλου και στο 90% αυτών με υπερεφιππιακή επέκταση) λόγω πίεσης του οπτικού χιάσματος, με ή χωρίς συνοδό έκπτωση οπτικής οξύτητας και συμπτώματα υποϋποφυσισμού.
Στην πλειοψηφία τους οι ασθενείς παρουσιάζουν ως ένα βαθμό ανεπάρκεια ενός ή περισσοτέρων αξόνων, και συγκεκριμένα ανεπάρκεια GH στο 85%, γοναδοτροπινών στο 75%, ACTH στο 38% και TSH στο 32%11. Σπανιότερα παρατηρούνται αποπληξία, βλάβες κρανιακών νεύρων και ατροφία οπτικού νεύρου.
Παρά το ότι τα μη λειτουργικά μικροαδενώματα είναι συνήθως "τυχαιώματα", μπορεί να συνδέονται με
υποκλινική υποφυσιακή ανεπάρκεια. Σε μία πρόσφατη μελέτη ασθενών με μη εκκριτικά υποφυσιακά μικροαδενώματα, οι μισοί παρουσίαζαν παθολογική απάντηση της GH στη δοκιμασία διέγερσης με αργινίνη, παρά τα φυσιολογικά επίπεδα IGF-1, καθώς επίσης και μερική ανεπάρκεια τουλάχιστον σε μία από τις υπόλοιπες ορμόνες του προσθίου λοβού. Γενικά, ενώ τα μικροαδενώματα σπάνια αυξάνουν σε μέγεθος (0-12,5%), ενώ το ποσοστό των ασθενών με μη λειτουργικό μακροαδένωμα που παρουσιάζουν αύξηση ανέρχεται σε 7-51% και αυξάνεται με το χρόνο παρακολούθησης. Πρόσφατη μετα-ανάλυση 11 μελετών με μέσο χρόνο παρακολούθησης 3,9 έτη (εύρος 1-15) έδειξε ότι ο αριθμός εμφάνισης περιστατικών αύξησης όγκου και νέας ενδοκρινικής δυσλειτουργίας ήταν 5,8 και 2,4 ανά 100 ανθρωποέτη αντίστοιχα. Μεγαλύτερη τάση αύξησης μεγέθους παρατηρήθηκε για τα μακροαδενώματα σε σύγκριση με τα μικροαδενώματα (12,5 έναντι 3,3 ανά 100 ανθρωποέτη αντίστοιχα). Οι περιπτώσεις εμφάνισης υποφυσιακής αποπληξίας και επιδείνωσης των οπτικών πεδίων είναι σπάνιες (0,2 και 0,7 περιπτώσεις ανά 100 ανθρωποέτη αντίστοιχα). Πάντως, η μεταανάλυση αυτή χαρακτηρίστηκε από σημαντική ετερογένεια μεταξύ των μελετών που συμπεριλήφθησαν.
Η πιθανότητα υποφυσιακής αποπληξίας είναι 10-20% στα 5-13 έτη παρακολούθησης. Σε ασθενείς στους οποίους επιλέγεται απλή παρακολούθηση συνιστάται απεικονιστικός έλεγχος αρχικά στους 6 μήνες στην περίπτωση των μακροαδενωμάτων και στους 12 μήνες για τα μικροαδενώματα και, αν το μέγεθος παραμένει σταθερό, συνιστάται επανέλεγχος σε 1 έτος για τα μακροαδενώματα και σε 1-2 για τα μικροαδενώματα για τα επόμενα 3 έτη. Σε περίπτωση σταθερότητας του μεγέθους, ο μετέπειτα απεικονιστικός έλεγχος μπορεί να πραγματοποιείται ανά 2 έτη για τα επόμενα 6 έτη και κατόπιν ανά 5 ετία επ’αόριστον. Ο βασικός στόχος της θεραπείας είναι η διατήρηση ή η αποκατάσταση της οπτικής οδού και ο επαρκής έλεγχος του μεγέθους του όγκου.
Η διασφηνοειδική αφαίρεση του αδενώματος αποτελεί τη θεραπεία εκλογής σε ασθενείς με διαταραχές των οπτικών πεδίων, μιας και οδηγεί σε άμεση αποσυμπίεση του οπτικού νεύρου και βελτίωση της οπτικής λειτουργίας στο 80% των περιπτώσεων. Η μεταβολή αυτή είναι εμφανής από τους πρώτους 3 μήνες της θεραπείας και η βελτίωση μπορεί να συνεχιστεί για περισσότερο από 1 έτος. Η διακρανιακή προσπέλαση προτιμάται μόνο για μεγάλα πολύπλοκα υπερεφιππιακά αδενώματα.
Ενδείξεις χειρουργικής επέμβασης, αποτελούν η προσβολή των οφθαλμοκινητικών νεύρων ή σπάνια άλλες νευρολογικές διαταραχές αποδιδόμενες σε πιεστικά φαινόμενα, η πίεση του οπτικού νεύρου ή του χιάσματος με έκπτωση οπτικών πεδίων και η υποφυσιακή αποπληξία. Σχετικές ενδείξεις αποτελούν: η κλινικά σημαντική αύξηση του μεγέθους, η απώλεια ενδοκρινούς λειτουργίας, η επαφή με το οπτικό χίασμα σε γυναίκα που επιθυμεί εγκυμοσύνη και οι εμμένουσα κεφαλαλγία. Η χειρουργική εξαίρεση του αδενώματος μπορεί να συνοδευτεί και από βελτίωση των κεφαλαλγιών ως και 88%. Πάντως, η ανεπάρκεια υποφυσιακών ορμονών συνήθως εξακολουθεί να παραμένει μετά το χειρουργείο και συγκεκριμένα αναφέρονται ποσοστά 80% για την GH, 60% για τις γοναδοτροπίνες και 20% για την TSH και ACTH. Στοιχεία από ελληνική μελέτη έδειξαν αύξηση του ποσοστού υποφυσιακής ανεπάρκειας και αποίου διαβήτη μετεγχειρητικά, γεγονός που καταδεικνύει τον κρίσιμο ρόλο της εμπειρίας και εξειδίκευσης του νευροχειρουργού. Οι ασθενείς με χειρουργηθέντα μη εκκριτικά αδενώματα χρήζουν μακράς διάρκειας παρακολούθησης. Πρόσφατη μελέτη έδειξε ότι οι ασθενείς με μη εκκριτικά αδενώματα χρήζουν στενής παρακολούθησης μετεγχειρητικά ακόμα και μετά από 10 έτη, ειδικά εκείνοι με μετεγχειρητικό υπόλειμμα, αφού το 20% παρουσίασε υποτροπή μετά από 10 έτη.
1."Μη ορμονο-εκκριτικά υποφυσιακά αδενώματα": Φωτεινή Αδαμίδου, Παναγιώτης Αναγνωστής- Εντατική εκπαίδευση στην Ενδοκρινολογία,2013- e-endocrinology.gr.
2."Non-functioning pituitary adenomas.": P.Chanson, S.Brochier -Journal of endocrinological investigation, 2004 - europepmc.org.
3."Non-functioning pituitary adenomas": Y. Greenman, N. Stern - Best Practice & Research Clinical Endocrinology & Metabolism, 2009 - Elsevier.
4."Non functioning pituitary tumors.": F.Chentli, N.Meziani, K.Takbou, C.Habbak -Best Practice & Research Clinical Endocrinology & Metabolism, 2006 - endocrine-abstracts.org.
5."Non-functioning pituitary adenoma database: a useful resource to improve the clinical management of pituitary tumors": E Ferrante, M Ferraroni, T Castrignanò - European Journal of Endocrinology, 2006 - EFES.
6."Αποπληξία μη εκκριτικού αδενώματος υπόφυσης σε έφηβο.":Ε.Τζεμανάκης, Σ.Ντουράκης, Β.Αθανασίου, Γ.Τόλης-Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 2001-mednet.gr.
